De herfst en winter zijn niet zo geliefd om in te trouwen. Het zijn de maanden mei, juni en september die erg populair zijn bij de bruidsparen. Maar was dit in het verleden ook zo? Josefien Sjoerds dook de geschiedenis in en schrijft het volgende interessante artikel over trouwen en trouwkaarten:
‘Enige tijd geleden heb ik een verhaal voor dit weblog geschreven over het gebruik van visitekaartjes. Natuurlijk moest ik mij toen in de etiquette van destijds verdiepen en bij het bladeren door die hele oude boekjes, van rond 1900, viel mij ook het hoofdstuk op dat over huwelijken ging. Omdat ik een aantal oude trouwkaartjes in mijn bezit heb leek het me leuk daar ook eens wat aandacht aan te besteden.
Trouwen ging in het laatste deel van de 19e eeuw nog wel een beetje anders dan nu. Om te beginnen met de aankondiging: een trouwkaartje uit die tijd is heel klein en bevat heel weinig informatie. Het kleinste kaartje dat ik heb (8 x 5 cm, formaat visitekaartje) gaat over het huwelijk van Tijs en Wytske uit Bergum: het vermeldt alleen de datum van “eerste afkondiging”: 21 april 1872.
En onderstaand het oudste kaartje (kaartje is een groot woord, het is gewoon papier… ) uit 1864: het huwelijk van Pieter en Welmoed.
Ook hier wordt, naast de namen, melding gemaakt van de “eerste afkondiging 8 mei 1864”: wat betekende dat? Het had te maken met de huwelijksaangifte, het “in ondertrouw gaan”. Tegenwoordig doe je dat digitaal en meld je je voorgenomen huwelijk via het internet. Die melding blijft een jaar geldig. Het in ondertrouw gaan is stilletjes afgeschaft in 2015.
Rond 1870 had dat qua gebeurtenis heel wat meer om het lijf: het was de start van de huwelijksperiode en werd als een belangrijke stap ervaren. De avond vóór de aangifte moest het paar de huwelijksaankondigingen naar familie en bekenden verzenden. De volgende dag gingen zij dan samen naar het gemeentehuis voor een korte formaliteit. Als je je huwelijksvoornemen bekend had gemaakt gaf dat de gemeenteambtenaren de mogelijkheid om te controleren of er bezwaren zouden kunnen bestaan tegen het huwelijk. Die bezwaren worden nu ook gecheckt, meestal digitaal, maar in de 19e eeuw moest er twee maal een afkondiging aan vooraf zijn gegaan: je voorgenomen huwelijk werd afgeroepen van het bordes van het gemeentehuis op twee achtereenvolgende zondagmiddagen, volgend op je aangifte en datzelfde ritueel vond plaats in de kerk. Dat gaf toehoorders de kans hun eventuele bezwaren kenbaar te maken. Op het trouwkaartje werd de datum van de eerste afkondiging bekend gemaakt. Zoals je ziet staat de datum van het daadwerkelijke huwelijk er helemaal niet eens op… .
En dat geldt ook nog voor het kaartje van Hemmes en Jeltje, bijna 25 jaar later, hoewel dat al een beetje groter is en daar al iets meer informatie op staat.
Bij thuiskomst na de ondertrouw was het huis van de bruid versierd met bloemen en takken en was er een feestelijke bijeenkomst met de familie waarin onder andere thee werd gedronken en bitterkoekjes werden gegeten: de koekjes symboliseerden het zoet en het bitter van een huwelijk… . Daarna volgde vaak een etentje. Het werd soms het “commissarismaal” genoemd omdat het volgde op een bezoek aan de ambtenaar van de burgerlijke stand. Er werden dan cadeaus gegeven aan het bruidspaar en felicitaties.
Vanaf dat moment gingen de zogenaamde “bruidsdagen” in, dat duurde in de regel zo’n twee weken (dat is nog steeds de wettelijke minimale termijn tussen aankondiging en huwelijk zelf). Meestal werd ergens in die dagen een foto gemaakt van het bruidspaar, als het daar geld voor had. Dat vond doorgaans niet plaats op de trouwdag zélf, en ook niet op de dag van de receptie als die werd gehouden, maar de trouwkleding werd er wél voor aangetrokken. In een etiquetteboek uit 1922 staat als een reden te lezen dat de trouwdag al te druk is en dat de bruid er op haar huwelijksdag vaak niet op haar voordeligst uit ziet door de vele emoties… .
De trouwjurk kon wit zijn maar aan het begin van de 20e eeuw was de meest voorkomende kleur naast wit echter zwart. Dit kwam waarschijnlijk door de verzwaring van de kerkelijke opvattingen. Bruiden droegen overwegend hun beste, of een nieuwe, japon als zij trouwden, welke vervolgens dan ook naar andere, daarvoor bestemde, gelegenheden gedragen werd. Een jurk kopen voor één dag was – en ís – natuurlijk ook wel kostbaar. Op het platteland was het gebruikelijk dat de bruid in traditionele klederdracht voor het altaar verscheen, tot ongeveer 1920. Daarna voerden witte jurken overal de boventoon.
Er werd doorgaans maar één foto gemaakt en voor het maken van die foto ging men naar de “studio” van de fotograaf. Het gaf vervolgens geen pas die foto op te hangen, zeker niet in de huiskamer, die mocht hooguit een plaats krijgen in de slaapkamer van het echtpaar.
Het huwelijk van Tijs en Wytske vond plaats op 6 mei 1872 waardoor het net de verplichte 14 dagen had gehaald na de eerste afkondiging. Begeleiders van huwelijksfeesten nú (alleen dát al…) geven een echtpaar de suggestie om een half jaar van te voren aan hun beoogde gasten een s.t.d. te sturen: een “safe the date”, zodat de mensen de datum vast kunnen blokkeren in hun agenda. De daadwerkelijke trouwkaarten worden dan 6 tot 8 weken voor de heugelijke datum verstuurd en daarin staan details over de inhoud van de dag. Er zijn handige “planningtools” met tips voor het draaiboek, de gastenlijst, de ceremoniemeester, de cadeaus etc. en niet te vergeten: de huwelijksreis. Het gaat een groot feest worden… . Dat grote feest was in de 19e eeuw meestal niet aan de orde.
Ook op de huwelijksbekendmaking van Douwe en Fimke, die in 1882 trouwden, stond bijvoorbeeld vermeld dat er geen receptie zou plaats vinden.
En Willem en Anna doen het ook niet. Zij vermelden wel hun huwelijksdatum, maar het is dan ook al 1931 en de gebruiken zijn aan het veranderen. Het afroepen van bordes en preekstoel heeft dan plaatsgemaakt voor een papieren aankondiging die achter glas in een kastje werd gehangen, meestal dicht bij de deur van het gemeentehuis. “Aangeplakt staan… .” werd dat genoemd, maar ook dat gebruik is in de tachtiger jaren van de vorige eeuw al afgeschaft.
De “receptie” was eind 19e eeuw niet op de huwelijksdag zelf, maar standaard op de laatste zondag daarvóór en gebruikelijk bij de bruidegom thuis. In het begin van de 20e eeuw werd de receptie verplaatst naar de laatste záterdag voor het huwelijk. Soms waren er twee recepties: één in het huis van de bruidegom en één bij de ouders van de bruid. Op deze Friese kaart van Douwe en Feikje worden ook twee recepties aangekondigd. Ze trouwen op 21 mei 1942, de recepties zijn op 10 en 17 mei, op de twee zondagen die aan hun trouwdag vooraf gingen.
Maar adressen en tijdstippen van de receptie werden niet genoemd, dat hoorde je kennelijk te weten…?! Ondertrouwrecepties werden ongeveer tot na de tweede wereldoorlog gegeven, daarna veranderde het in een huwelijksfeest.
Cadeaus aan het bruidspaar konden tot en met de dag van de receptie worden gegeven, het werd gezien als onbeleefd als er na de receptie – of na de huwelijksdag – nog cadeaus werden gestuurd. Het was altijd een “staande receptie” en men bleef maar kort. Er werden veelal kleine glaasjes hypocras (een gekruide zoete wijn, ook wel bruidstranen genoemd) en port aangeboden aan de bezoekers, maar zeker de dames werden geacht die af te slaan… volgens de etiquette dan… . Zij zouden, net als de kinderen, genoegen moeten nemen met de rondgedeelde bruidsuikers. Ik denk dat deze regel ruimschoots werd overtreden… . Uiteraard waren er lokale verschillen en streekgebonden traktaties, zoals boerenjongens, brandenwijn met suiker of citroenjenever en zelfs pannenkoeken.
Als je even je gezicht had laten zien en het bruidspaar had begroet moest je in principe weer vertrekken om ruimte te maken voor andere gasten. Feliciteren kon ook nog nadat de huwelijksplechtigheid had plaatsgevonden. Uiteraard was die eerst in het gemeentehuis en daarna in de kerk. In de kerkenkamer kon men, na de plechtigheid, het echtpaar feliciteren, waarna het bruidspaar vertrok voor een gezamenlijk etentje met familieleden en soms andere genodigden, zoals bijvoorbeeld de geestelijke die de kerkdienst had geleid.
Weinig ruchtbaarheid geven aan het huwelijk had vaak te maken met het feit dat de bruid in kwestie al zwanger was. Dat gold bijvoorbeeld voor de aankondiging van Ate Veenstra en Jantje Blom.
Hun ondertrouw was op 24 december 1876 en ze trouwden op 6 januari 1877. Hun eerste kind, zoon Wybren, werd geboren in juni van hetzelfde jaar.
Het kaartje van Cornelis en Hendrika uit 1905 is wel héel vaag: er staat, in tegenstelling tot de andere kaartjes, zelfs niet eens op dat het om een huwelijk gaat. Het kaartje is gedateerd op 4 mei, hun huwelijk was op 17 mei, en hun eerste kind werd geboren op 20 juli. Cornelis was toen 18, Hendrika 26.
In hun huwelijk komen nog drie andere kinderen.
De trouwkaartjes met zwarte randen hebben mij wel gepuzzeld. Het enige dat ik kon ontdekken is dat bij deze bruidsparen er altijd wel één of meerdere ouders reeds waren overleden. Misschien was dát de reden van een ‘rouw’rand? Ze zijn alle vier uit Zeeland.
Trouwkaarten werden in de loop van de jaren steeds groter en er stond steeds meer informatie op, maar deze uit 1905 is nog wel héél smal: 4 cm!
Dat is bijvoorbeeld wél goed te zien aan deze twee onderstaande: de kaarten hebben hetzelfde ontwerp, maar tussen de data zit 20 jaar verschil. De bovenste uit 1923 is 6 x 10 cm, de onderste van 20 jaar later is 9 x 11 cm. De bovenste bevat eigenlijk geen enkele informatie. Wopke en Jantje zijn op 11 mei 1923 getrouwd.
Behalve in het weekend was het in 1933 kennelijk ook mogelijk in de avond te trouwen want Anne en Hendrikje geven elkaar op vrijdagavond om 7.00 uur in de kerk het jawoord:
Het moet nog opgemerkt worden dat op de kaartjes steeds de naam van de man als eerste wordt genoemd, terwijl de etiquette nú is dat de naam van de vrouw bovenaan staat.
Het paar Alie en Hette doen dat wel, maar dat heeft waarschijnlijk ook te maken met het feit dat de naam van de bruid (Bootsma) heeft geleid tot de creatieve inval voor het ontwerp van het kaartje, met een groot schip: het huwelijksbootje… .
Onderstaand kaartje is tot slot de nachtmerrie van alle stellen, denk ik:
Op het kaartje staat de gedrukte datum van 20 april 1911 (een donderdag) maar dat is doorgehaald en met pen staat er dan geschreven 27 mei, wat een zaterdag was… . Marinus en Suzanna trouwden op 8 juni 1911, en er zaten dan wel de twee verplichte zondagen tussen, maar geen veertien dagen! Wat is daar voorgevallen…?!
En dan nog even terug naar het eerste kaartje: het huwelijk van Tijs en Wytske. Dit echtpaar krijgt 11 kinderen, acht zonen en drie dochters. In het jaar 1882 krijgt Wytske er zelfs twee, één in januari en één in december! Vader Tijs overlijdt onverwacht op 55-jarige leeftijd, in juli 1904. Zijn jongste zoon Douwe is dan 11 jaar en in datzelfde jaar trouwt zijn oudste zoon, Sjoerd, die dan dertig is. Hij is de eerste van de kinderen die gaat trouwen, maar vanaf dat moment trouwt er bijna ieder jaar één. De meeste van de kinderen wonen dan al niet meer thuis maar ín of bij de landbouwbedrijven waar ze werkzaam zijn. Tussen 1905 en 1915 vertrekken beurtelings zes van de kinderen met zes van de kleinkinderen naar de Verenigde Staten om daar definitief te blijven. De economische situatie in Friesland is dan heel slecht en men werft actief belangstellenden voor emigratie. In 1915 komt zoon Okke terug naar Nederland om te vertellen dat zijn broer Sjoerd is overleden ten gevolge van de schop van een paard. Hij neemt op zijn terugreis zijn jongste broer Douwe mee, links op de foto. Douwe is bij zijn vertrek 22 jaar. Wytske heeft het vertrek van haar (klein)kinderen vreselijk gevonden. De kleinkinderen die elders geboren werden heeft Wytske nooit gezien. Zij overlijdt in 1918.
Ik was, vóór het schrijven van dit stuk, niet bekend met dit echtpaar: ik had alleen bij toeval hun huwelijksaankondiging. Mijn zoektocht naar de geschiedenis van Wytske en Tijs bracht daar echter verandering in, waardoor ik nu zelfs internationale contacten heb gehad met nazaten van de familie. Bijzonder toch, wat het uitpluizen van de geschiedenis van de kleine trouwkaartjes voor gevolgen kan hebben!?’