Doodshemd


Het was heel gebruikelijk dat de jongedame voor haar uitzet een doodshemd borduurde. De borduurnaald die zij hiervoor gebruikte werd nadien verbrand. Dit hemd kwam vervolgens diep achter in de linnenkast te liggen, in de hoop dat het jaren zou gaan duren voordat dit hemd nodig zou zijn.
Waar herken je een doodshemd aan? Wanneer weet je dat je een doodshemd gezien of gekocht hebt? Het is niet eenvoudig om hier antwoord op te geven.
Zo kocht ik jaren geleden in Leeuwarden een hemd met de initialen GIT en de datum 1856. Het hemd zou afkomstig zijn uit Groningen. Het eigenaardige aan dit hemd is, dat aan de achterkant een groot vierkant stuk linnen eruit geknipt is. Waarom? Ik dacht dat dit linnen wellicht in bizarre tijden gebruikt zou zijn als verband. Dit blijkt niet zo te zijn, want onlangs bracht Diny Mensink, functionaris PR van Merkwaardig, een bezoek aan de museumboerderij in Hellendoorn, waar een gevulde linnenkast te bewonderen is. Diny vertelt het volgende: ‘In een van de kamertjes was een kast met hangend textiel, waaronder een doodshemd. De mannelijke vrijwilliger haalde die uit de kast voor mij en deze had ook een vierkant stuk eruit geknipt. Wij hadden het er over. De man zei, dat het gebruikelijk was om als de mensen geen goed materiaal meer hadden, dat dan het doodshemd ervoor gebruikt werd. “Liggend zie je er toch niets van” werd er gezegd. Maar er waren ook mensen die zeiden: “ik wil niet met een blote rug begraven worden”. Volgens de man was dat een bekende uitdrukking in die streek.’ Diny stuurde mij dit verhaal omdat we jaren geleden tijdens de open dag bij mij, die ik organiseerde voor Merkwaardig, een discussie hadden over het hemd dat ik hierboven beschrijf. ‘Voor verband is nieuw linnen zeker niet gebruikt. In datzelfde gesprek werd mij verteld, dat daar sleetse stukken van hemden en ander goed voor werd gebruikt, of smalle afvalstukken van breed linnen, dat niet helemaal werd benut’, zegt Diny.
Nadat Diny mij dit verhaal stuurde ben ik gaan zoeken naar meer informatie in de folklore boeken die wij in de boekenkast hebben staan. En ik kwam boeiende informatie tegen in Nederlandsche Volkskunde door Jos. Schrijnen, tweede herziene druk, 1977.

‘Het lijk wordt dus gewasschen, geschoren, en men legt een doekje onder de kin. Kinderen tooit men met een kransje, ook de ongehuwden krijgen den bruidstooi, dien zij gedurende hun leven moesten ontberen: den mirten- of rozemarijnkrans. Dan vangt het verhennekleen aan, dit is het doodskleed of hennekleed wordt den doode aangedaan of liever over hem heen genaaid. De Friesche benaming is hinnekleed; in Oost-Groningen zegt men ook reekleed, en met volksetymologische vervorming regenkleed. Te Enschedé moet het hennekleed voetvrij zijn, anders zou de doode er over kunnen struikelen bij de opstanding. Dit kleed is het eerste, wat de jonge vrouw voor zich en haar man spint. Het wordt oorspronkelijk met een draad en een naald om het lijk vastgenaaid. Deze naald is “heilig” en “gevaarlijk” tevens; beide begrippen raken elkaar. Zij wordt dus gebroken en de stukken worden in de kist gedaan; ofwel men werpt ze in het vuur. Raakt men er een kies mee aan, dan zou hij uitvallen; een prik er mee geeft een ongeneeslijke wonde.
In Limburg wordt de vrouw met het hemd bekleed, dat zij den eersten huwelijksnacht en daarna nooit meer gedragen heeft. Elk jaar wordt het gewasschen en dan zorgvuldig opgeborgen; wij ontmoeten hier wederom de verwantschap van dood en huwelijk in het folklore.’

‘De bruid vervaardigt, althans plaatselijk in Limburg – en eveneens in Zwaben, Westfalen enz. – de hemden, die beiden op den trouwdag zullen dragen, alsmede de slaaplakens voor het huwelijksbed. Het bruiloftshemd dient ook als doodshemd en de lakens als doodsmantel. Daarentegen wordt in Gelderland in de dagen vóor het huwelijk het doodshemd met muts en laken afzonderlijk vervaardigd en door de bruid met zwart lint gezoomd of met zwart garen gemerkt.’

Het hemd dat ik jaren geleden kocht blijkt nu naar alle waarschijnlijkheid een doodshemd te zijn. Het ziet er als nieuw uit, een groot vierkant stuk linnen is eruit geknipt, oorspronkelijk zal het met zwart garen gemerkt zijn met de initialen GIT en het trouwjaar 1856. Na het vele wassen gaat zwart over in een goudbruine kleur. Waarom is dit hemd dan niet gebruikt tijdens het overlijden van de persoon? Dat kan diverse redenen hebben. Een reden is bijvoorbeeld dat er vele mensen in die tijd een zeemansgraf kregen. Honderd procent zekerheid zullen we nooit krijgen, maar na alle gevonden informatie mogen we voorzichtig aannemen dat ik jaren geleden een doodshemd kocht zonder het te beseffen.

23 gedachten over “Doodshemd

  1. Wat een boeiende informatie heb je weer naar boven weten te halen, Berthi!
    Heel speciaal om zoiets persoonlijks als een doodshemd van een onbekende te bezitten.
    Ik zou ook wel een doodshemd voor mijzelf en Piet willen maken. Maar dan vind ik het weer zo zonde van het werk als het mee gecremeerd wordt.
    Eng? Nee hoor. De dood hoort bij het leven.

  2. @Saskia, het is een interessant onderwerp, maar zeker niet iedereen kan/wil dit lezen. Daar heb ik begrip voor.
    Dan wil ik het volgende spreekwoord toevoegen:
    Een doodshemd heeft geen zakken. Dat wil zeggen dat een doodshemd geen zakken hoeft te hebben omdat je niets mee kunt nemen.

  3. Ja dubbel !!
    Niet prettig en toch interessant.
    En op zich een mooi gebruik.
    Toendertijd stonden dit soort dingen meer vast. En wist men waar men aan toe was.
    Dat kon toch ook meer rust en vertrouwdheid bieden voor de dood.
    Dat stuk uit de rug vind ik wel een beetje te.
    Dat zou ik toch niet doen denk ik.
    Mooi dat je zo steeds meer over je hemd te weten bent gekomen.
    Zou je hem gekocht hebben als je het eerder wist ?

  4. Interessant verhaal Berthi. Nu weet ik ook waar Jan Wolkers de inspiratie vandaan haalde voor “Serpentina’s petticoat” een verhaal wat we op de HAVO lazen voor literatuur. Serpentina wilde een petticoat en knipte een stuk van het doodshemd van…? af. natuurlijk werd het ontdekt toen er nog familie afscheid wilde nemen en de kist weer open ging.
    Wolkers heeft vast gehoord van het (her)gebruik van stukken doodshemd.
    Ik vind het trouwens wel mooi, die initialen en dat werkje om uitscheuren van de split tegen te gaan.

  5. Berthi, wat een bijzonder verhaal over het doodskleed. Het ligje hiervoor vind ik ook erg leuk. Ik ken die bandjes wel, maar heb ze zelf nooit gedragen. Leuk, leuk, leuk!!

  6. @marian’ne m, misschien had ik het niet gekocht! Ik weet het niet, want het is al een poos geleden dat dit hemd op mijn pad kwam. Overigens denk ik er nu wel over om het te gaan verkopen.
    @ine, dank je voor de toevoeging. Ik heb het boek Serpentina’s petticoat nooit gelezen.

  7. Heel interessant Berthi. En indrukwekkend dat mensen vroeger de onontkoombaarheid van de dood op deze manier een plaats in hun leven gaven en aanvaarden.

  8. Bij het lezen van dit interessante artikel denk ik aan de farao’s die ook in linnen gewikkeld werden en dan vind ik het een heel mooi oud gebruik dat we hier in de Laaglanden óók linnen gebruikten om een doodshemd van te maken.
    Ik vind het ook heel grappig om te lezen dat in Enschede het hemd voetvrij moest zijn omdat de dode er bij de opstanding er anders over zou kunnen struikelen.
    Mooi gebruik ook om de ongehuwden zo’n bruidstooi te geven, in die tijd was het toch altijd nog moeilijk om ongetrouwd te zijn, dat is nu gelukkig anders.

  9. Zo zie je maar weer dat wij dingen in huis hebben zonder de herkomst en weten waar het voor gebruikt wordt. Nu ik dit doodshemd zie heb ik zo’n hemd in mijn bezit gehad en het aan een verzamelaar gegeven. Je kunt niet alles bewaren en verzamelen.
    Mijn wens is om in de kist te liggen in een gebreide deken. Pas stond er in de log over Peru dat de maat van een manto 1,80 x 3,50 is. De maat heb ik nog niet bepaald, wij zien wel. Voorlopig heb ik nog geen tijd om te breien. Vroeger waren de mensen beter op alles voorbereid, het doodshemd lag klaar als ze gingen trouwen.
    Elma

  10. Interessant logje. En inderdaad : de dood hoort bij het leven. Dit hebben wij, in onze familie, de laatste 10 jaar 6 keer meegemaakt.

  11. informatief verhaal. Ik weet wel dat mijn moeder, pl.min 75 jaar oud, naar een bejaardenwoning ging, we in de kast een mooi nachthemd vonden met het briefjem niet gebruiken tot het allerlaatste. was best luguber op dat moment. maar het heeft nog jaren in de kast gelegen,

  12. Een zeer interessant stuk om te lezen. Bedankt voor alle informatie Berthi. Ik wist van dit onderwerp niets af.

  13. De informatie hier verteld over een doodshemd ken de ik ook niet .
    Doodshemden werden wel gebruikt en ik kan me ook niet herinneren dat zoiets al klaar lag . Hoorde wel eens verhalen dat na een overlijden heel gauw een hemd werd gekocht .
    Op het werk kwam ik nog weleens in het magazijn van het ziekenhuis . Soms snuffelen samen met de magazijnbeheerder .
    Zo zagen we een hele stapel doodshemden in voorraad liggen . Eigenlijk een soort nachthemden met wat kant afgezet en van witte katoen . Ik kan mij eigenlijk helemaal niet meer herinneren hoe het was toen mijn vader overleed in 1950 .
    Later gebeurde het steeds vaker dat men in gewone kleding opgebaard wilde worden .
    Zelf maak ik er mij niet zo druk om , wanneer het zover is zal mijn verhaal ten einde zijn en kan de kist gesloten worden .
    Iedereen zal er weer anders over denken en zijn rituelen laten uitvoeren .

  14. een blog waar je blijft over nadenken. wij leven nu alsof de dood er niet bij hoort. dat was vroeger duidelijk anders.
    als je nu kijkt naar al het gedoe en de glamour rond huwelijken en dat vergelijkt met het meisje dat bij het borduren van haar uitzet ook een doodshemd maakt, kan je alleen maar constateren dat de wereld grondig veranderd is …

  15. @lheurebleue, ik kom net thuis van een lezing van Renate Dorrestein en zij had het toevallig over het eeuwig jong willen zijn van tegenwoordig.

  16. Prachtig deze wetenswaardigheid alhoewel mij de rillingen me wel een beetje over ‘de koude (blote) rug’ lopen 😉

  17. Berthi,
    Regelmatig lees ik leuke informatie op je weblog! Net als dit stuk erboven. Had zelf nog wat meer informatie nodig en zie daar… met een beetje googlen kom je er wel!
    Bedankt,
    Groetjes Marianne

  18. Ik heb eens gekeken wie deze GIT zou kunnen zijn.
    Als het inderdaad uit Groningen kwam, dan moet het:
    Geert Jans Trenning zijn.
    Dit was al zijn 2e huwelijk, dus het kan zijn dat hij er ook 1 had uit zijn eerste huwelijk.

    Huwelijk 20-03-1856 Vlagtwedde
    Bruidegom Geert Trenning, landbouwer
    Geboren Sellingen gem. Vlagtwedde
    Vader bruidegom Jan Harms Trenning, landbouwer
    Moeder bruidegom Engeltien Geerts Houwing
    Bruid Auke Ratjes
    Geboren Nieuw Beerta
    Vader bruid Fokke Harms Ratjes, arbeider
    Moeder bruid Lijsbet Staats Graver, arbeidster

  19. @Godwin Zwanenburg, dank je voor de informatie! Heel interessant en het is heel aannemelijk dat het hier gaat om Geert Jans Trenning en dat er bij zijn overlijden het eerste doodshemd is gebruikt.
    Ik ga in ieder geval deze informatie toevoegen bij het hemd.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *